ملیحه اسمعیل زاده خادر

شیوه سنتی حاکم بر رسیدگی دعاوی که مبتنی بر اصل فعلیت داشتن نفع است ، همواره به عنوان روشی رضایت بخش مرسوم بوده است . اما این اصل نتوانسته است که پاسخگوی نیازهای افراد باشد . در حقیقت با ظهور دسته جدیدی از دعاوی با رویکرد پذیرش نفع آینده و لزوم اتخاذ تمهیداتی جهت اجرا و حمایت این دعاوی ، ناکارآمدی و خشکی نظام قانونی و به تبع آن نظام دعاوی بیش از گذشته احساس می شد . بر همین مبنا بود که در برخی نظام های حقوقی از جمله فرانسه و برخی کشورهای عربی در کنار اصل فعلیت داشتن نفع جهت رسیدگی به دعوی و کاربرد این قاعده سنتی ، دعاوی جدیدی مرسوم شد ؛ که از آن ها به دعوی آینده نام برده میشود . در نظام حقوقی کشورهای دیگر به ویژه کشورهای عربی از این دعاوی به دعاوی محتمل یا مستقبل نام برده شده و قانونگذار آنها به ارائه ضابطه ای جهت شناسایی آن ها پرداخته است .

این دعاوی در نظام حقوقی ایران تعریف نشده است ، اما مصادیق متعددی در مواد قانونی داشته و از طرفی رویه قضایی و دکترین حقوقی تمایل به پذیرش و رسیدگی آنها نشان داده اند . با این وجود در حقوق ایران ، به دلیل فقدان وجود ضابطه ای مشخص میان قضات و دکترین در شناسایی آنها اختلاف نظراتی ملاحظه می شد . به گونه ای که تنها یک مصداق آن در شعبه ای پذیرفته شده و در شعب دیگر دادگاه ها محکوم به رد هستند . نمونه های این دعاوی شامل ماده ۱۲۰۶ ق.م تحت عنوان نفقه آینده ، ماده ۵ و۶ ق.م.م ، م ۲۳۷ ق.ت، م ۱۱۴ ق.آ.د.م و ... می باشند . با بررسی انواع مختلف خواسته آینده به ضابطه ای دست یافتیم مبنی بر اینکه در زمانیکه ضرر قریب الوقوعی در شرف رخ دادن باشد که جبران آن در آینده   متعسر یا متعذر گردد چاره ای جز پذیرش دعوی نخواهیم داشت . این وضعیت ممکن است به شکل دعوی اعلامی ، پیشگیرانه ، استعلامی و یا برانگیزاننده نمود پیدا کند که به تفصیل پرداخته شد . با این حال برخی با ارائه اصول و مبانی در پذیرش نفع آتی مخالفت ورزیده اند اما بی تردید شناسایی و درک صحیح مبانی دعوی آینده و مطالعه عواملی که ضرورت پذیرش دعوی آینده را توجیه می نماید ، می تواند در منعطف نمودن قوانین ایران و رفع جمودی نظام قضایی تاثیر گذار باشد . گام نخست در پذیرش این دعوی ، شناسایی مفهوم این دعوی و بررسی مصادیق و مبانی آن بود . گفته شد یکی از علت های مخالفت با این دعاوی و پافشاری بر نحوه رسیدگی سنتی ، نبود تعریف قانونی از نفع و اوصاف آن که منجر به ارائه تعاریف متفاوتی شده است که اغلب منظور از فعلیت نفع را وجود ضرر و زیان یا نزاع می دانند ، حال آنکه مواردی نیز وجود داشت که صرف پیش بینی نزاع در آینده میتوانست دربردارنده نفع مشهود وکافی باشد . در همین راستا لازم دانستیم که با بررسی مصادیق دعوی آینده و فایده هر یک به این نتیجه برسیم که همیشه درمان راه حل نهایی نیست بلکه گاه پیشگیری از وقوع امری عاقلانه ترین کار ممکن خواهد بود . به دنبال آن هر نوآوری بی نقص و عیب نبوده و خواسته آینده نیز از این امر مستثنی نمی باشد و در طریق استفاده آن با چالش هایی مانند نشوز زوجه یا تمکن اقارب در حین اجرای حکم تادیه نفقه ، پرداخت تمامی هزینه دادرسی و ...روبه رو شدیم که رفع آن ها چندان دشوار نبود .