مهدی آشوری

مفهوم انحطاط در مقابل مفهوم ترقی یا پیشرفت و برای   تحلیل و ارزیابی تحولات تاریخی و سیاسی – اجتماعی به کار برده می شود. این مفهوم در کاربرد جدید خود نخستین بار در عصر روشنگری و در پی اثبات حقانیت عصر مدرن، در مقابل دوره پیش از آن (موسوم به قرون وسطی) به کار برده شد. اگرچه پارادایم انحطاط یا افول و زوال، پیش از آن در سنت تاریخ نگاری مسیحی ریشه داشت، اما در کاربرد جدید خود صورتی دیگر یافت. در دلالت اواخر قرون وسطایی این مفهوم، پارادایم ظهور/ عصر طلایی/ افول(انحطاط)، برای تمایز گذاری میان قرون وسطای نخستین، میانی (بزرگ) و متاخر استفاده می­شد. اما در دلالت جدید آن، برای طرد هرآنچه در سده های میانه به وقوع پیوست، به کار برده شد. عموما مفهوم انحطاط به مثابه مقوله­ای فراگیر به­ کار برده می­شود که حاکی از آن است که کل یک تمدن یا یک جامعه یا یک دولت از نیروی حیات، تحرک و پویایی خالی شده است. بر این اساس، نوشته­های تاریخی بررسی خود را در چارچوب تمدن­های یکپارچه شده­ ای صورت می­دهند که در طول تاریخ، سیری تکوینی داشته­اند. بر اساس این رویکرد، تمدن­ها در جایی از تاریخ تولد و ظهور می­یابند، دوره­ی شکوه و اوج گیری خود را از سر می­گذرانند و در نهایت از جایی در تاریخ دچار زوال و انحطاط می­گردند. تاریخ نگاری ملی در قرن نوزدهم پارادایم ظهور/ عصر طلایی/ افول(انحطاط) را مبنای روایت خود از تاریخ ملت ها قرار داد. در این تاریخ نگاری علت افول و انحطاط ملت­ها، عموما منشأ خارجی داشت که بیگانگانی بودند که دشمنان ملت پنداشته می­شدند.

از همان سده­ی نوزدهم پارادایم ظهور/ عصر طلایی/ زوال(انحطاط)، مبنای تحلیل وضعیت جوامع غیر غربی نیز قرار گرفت و در سده­ی بیستم عقب­ماندگی این جوامع (به ویژه در خاورمیانه) عموما در درون این پارادایم فهم می­شد. علیرغم تردیدهایی که امروزه در اعتبار و کارامدی این مفهوم در تحلیل وضعیت جوامع غربی و غیر غربی در میان پژوهش گران و نظریه پردازان وجود دارد، این مفهوم همچنان به عنوان کلید فهم وضعیت کنونی جوامع به­ویژه در خاورمیانه به کار می رود.

محمد عابد الجابری و سید جواد طباطبایی دو متفکر از خاورمیانه هستند که در دهه های اخیر به مفهوم انحطاط عمیقا پرداخته­اند. هر دو متفکر با بازخوانی نوینی از تاریخ جوامع اسلامی عربی و ایرانی، صورتبندی جدیدی از مفهوم انحطاط را ارائه نموده­اند. مبنای این بازخوانی تاریخی تاکید بر تحولات فکری و تمرکز بر پویایی­ها و رکودهای   نظام اندیشه در این جوامع است. بدون تردید روایت هردوی این متفکران از سیر تاریخی اندیشه و پارادایم ظهور/ عصرطلایی/ زوال(انحطاط)، از جمله تاثیرگذارترین روایت­های موجود در میان نخبگان و حوزه­ی عمومی جوامع مذکور است.

در این پژوهش، تلاش بر این خواهد بود که مفهوم انحطاط و مضامین مرتبط با آن از دیدگاه هر یک از این دو متفکر مورد بازخوانی قرار گیرد و در صورتی که روایت انحطاط در آثار مختلف هر یک از آن ها دستخوش تغیر و بازاندیشی قرار گرفته، مورد بررسی واقع شود. سپس با رویکردی مقایسه ای به شناسایی نقاط اشتراک و افتراق آن ها در زمینه مفهوم انحطاط و شبکه مضامین متصل به آن بپردازیم.